BijlmerMuseum

Nederland, Amsterdam , 14 december 2011.
Het voormalige pand van de Volkskrant op de Wibautstraat wordt niet gesloopt.
Foto:Jean-Pierre Jans

In de jaren ’50/’60 droomde Amsterdam van een waarlijk nieuw city, waarbij brede straten door Amsterdam getrokken zouden worden en volksbuurten als de Pijp en Jordaan gesloopt. In het verhaal onder deze link wordt in het kort het ontwerp van de Amerikaan Jokinen uit 1962 uit de doeken gedaan. Dat plan werd niet gerealiseerd, zoals ook gebeurde met vele andere city-plannen. Een deel werd echter gerealiseerd, zoals de Nieuwmarkt sloop voor de aanleg van de metro naar Zuidoost, de verbreding van de Wibautstraat tot een vierbaansweg met langszij betonnen hoogbouw (o.a. voor de bladen Trouw, Het Parool en De Volkskrant, en kantoor Publieke Werken) en de bouw van het Caransa-gebouw aan het begin van de Jodenbreestraat (inmidels gesloopt en vervangen door Theaterschool, winkels en woningen). De ontwikkeling van de Bijlmer hoorde ook bij de city-plannen. Door de geplande sloop in de binnenstad – ja, die volksbuurten – waren er vele, nieuwe woningen nodig. Het niet doorgaan van massale sloop – er kwam stadsvernieuwing met gedeeltelijke sloop voor in de plaats – leidde er mede toe dat de Bijlmer vooral het woonadres werd van mensen die in stad nauwelijks een behoorlijke woning konden vinden. Onder hen de migranten uit Suriname en de Antillen. En zij vonden een stad die niet alleen de huizen van de toekomst herbergden, maar ook de autostraat: vier banen breed op hoge dijken en viaducten, veilig en efficient. Na 1992 werden meer dan 7000 van de 13.000 hoogbouw-appartementen gesloopt en het gros van de verhoogde dreven, die bovendien, eenmaal weer op begane grond, versmald werden.

In de jaren ’50-’60 droomden politici, hun ambtenaren, architecten en stedebouwers van nieuwe, stralende gemeenschappen in enorme landschappen van ruimte, beton, hoogbouw en brede autostrada’s. Allemaal middelen om de mens gelijkwaardig te maken en de welvaart hoger. Helaas, het werd al snel verguisd. De toekomst was niet aan het collectief, maar aan het individu; niet aan arbeidsethos maar hedonisme. Amsterdam kreeg zijn geplande, nieuwe city niet. Geen sloop en hoogbouw, maar renovatie van het bestaande, de stadsvernieuwing. Vooral de Wibautstraat herinnert nog aan het oude ideaal. En de Bijlmer werd gebouwd, het Hollandse hoogtepunt naar de principes van CIAM. Inmiddels jaren verder is er een omslag. De Wibautstraat is knus gemaakt, maar nog even breed en herbergt nu nieuwe iconen van de vooruitgang. In de voor sloop bestemde betonkolossen – de onderkomens van De Volkskrant, Trouw en Het Parool – werd vooral door geldgebrek een nieuwe toekomst gegenereerd, zoals het Volkshotel in het VK-gebouw. En ook de Bijlmer mocht meeprofiteren van de recessie en een hernieuwde blik op het ooit verfoeide, uniforme beton. Er werd zowaar een flat van de sloop verlost. Klusflat Kleiburg bewijst nu de levenskracht van een oud concept.

Ook in Berlijn is men om, een stad die vooral aan de DDR-kant was volgestouwd met het beton van het Nieuwe Bouwen. Tot heden werd dat vooral gesloopt, zoals het immense parlementsgebouw, maar nu wil men jaren ’60 topstukken tot cultureel erfgoed benoemen en vindt in de Berlinische Galerie tot begin oktober een expositie plaats over de ‘moderne gebouwen’ van de jaren ’60, zoals op foto: das Ministerium für Auswärtige Angelegenheiten. Meer info vindt je op de site van de Galerie.

Het is alweer een tijdje geleden, 12 maart dit jaar om precies te zijn, dat in opdracht van stadsdeel Zuidoost en met een subsidie van 100.000 euro namens hetzelfde stadsdeel, een soort museum voor de Bijlmermeer en de rest van Zuidoost werd ingericht. Onlangs gingen we het eindelijk met eigen ogen aanschouwen, in de bibliotheek, op Frankemaheerd, meteen rechts bij de ingang, en tentoonstelling van spullen, die onder de naam ‘Bijlmer Meer,Vitrine van Zuidoost’ de geruchtmakende geschiedenis van ons stadsdeel moest vast leggen, samen gesteld met spullen van Museum Vrolik, het Ajax Museum, het Stadsarchief en bijvoorbeeld bewoners. Wat zagen we: een verzameling lukraak bij elkaar geplaatste kostuums, prullaria, knipsels, boekjes en foto’s met wat tekstbordjes, die niet alleen fouten bevatten, maar ook soms niet te lezen waren, want te ver weg geplaatst en bovendien voorzien van een nogal kleine letter. Het soort expositie dat je verwacht als een clubje vrijwilligers van een buurthuis iets memorabels over hun stadsdeel willen inrichten. Vandaar waarschijnlijk dat de vitrine ook wel als buurexpositie wordt aangeduid. En dan is het natuurlijk een geluk dat de presentatie professioneel oogt. Gelukkig maar, is  die ton van het stadsdeel niet helemaal weggegooid.

Het BijlmerMuseum verzorgt tijdens de Open Art route van Zuidoost op 20 en 21 juni een expositie over de eerste 15 jaar van de Bijlmer. U maakt  vooral kennis met de bewoners van die tijd, bewoners, die op allerlei mogelijke manieren actief waren, met acties, feesten, vergaderingen en festivals. Het was de tijd dat de Bijlmer bruiste.

Op de foto hierboven ziet u nog het eerste bestuur van de collectieve ruimten in Grubbehoeve, bestaande uit burgers, die echt voor de Bijlmer kozen, en twintigers, die zich dankzij de Bijlmer eindelijk een behoorlijk huis konden verwerven. Bij hen voegden zich al snel de Surinamers, voor wie in de stad hoogstens een plek in een benauwend pension te vinden was.

De collectieve ruimten van Grubbehoeve bestaan nog altijd. Ze werden beroemd dankzij het Café de Nachtegaal, dat vanaf 1974 in de ruimten gevestigd is. In deze ruimten vindt ook de expo plaats. Op zaterdag 20 en zondag 21 juni vanaf 12.00 uur te bezichtigen. Tussen 17 en 20 uur worden op beide dagen tapas geserveerd. We hopen veel oud bewoners van de Bijlmer te verwelkomen. Meer info over Open Art vindt u op oarzo

De ooit zo toegejuichte en later zo verguisde Bijlmer werd gemonteerd met reusachtige kranen, die de geprefabriceerde onderdelen van de Bijlmerflats op de juist plaats zetten. In zeven jaar tijd zo’n 13.000 galerijflats van 10 woonlagen met een onderhuis voor de bergingen, veelal 400 meter lang en in een geknikte vorm. Een van de systeembouwers  was E.B.A. uit Amstelveen, onderdeel van de indertijd roemruchte Ogem Holding. E.B.A. had een eigen modulair bouwsysteem ontwikkeld en de bouwelementen werden via een speciaal ontwikkelde dieplader uit de eigen betonfabriek in Oss aangevoerd.

Voor de systeembouw werd indertijd gekozen omdat die goedkoop zou zijn en omdat het ministerie voor Volkshuisvesting Amsterdam had toegezegd dat ze duizenden woningen extra mocht bouwen als voor systeembouw gekozen werd, want deze bouw was niet alleen goedkoop maar ook snel, en het ministerie wilde van de woningnood af. De systeembouwers wisten hun positie perfect uit te buiten. Ze dwongen niet alleen een mooie prijs per woning af, gemiddeld zo’n 35.000 gulden, maar vertelden er ook bij, dat die prijs alleen haalbaar was, als de woonblokken lineair en zo lang mogelijk zouden zijn. Ontwerper Nassuth wilde evenwel geen lange stroken en bedacht mede daarom de geknikte flat. Zo had hij een mooiere vorm en kon hij voldoen aan de eis van de lengte. De knik in de gebouwen werd 120 graden, want die bocht kon de treinbaan nog net nemen.

De foto’s bij dit verhaal zijn van een onderhoudsmonteur bij E.B.A. In een begeleidend briefje vertelt hij nog, dat E.B.A. de Bijlmer niet overleefde. Toen in ’73 de meeste Bijlmerflats gereed waren, ging het bedrijf failliet

Iedere, beetje bekende stad heeft zijn iconische beelden, zoals Amsterdam zijn grachtengordel, de Wallen en het Paleis op de Dam. De bijna even bekende Amsterdamse stadsuitbreiding de Bijlmermeer, Stad van de Toekomst, was en is beroemd om zijn verhoogde wegen, zijn parkeergarages en gelijk geschakelde flatgebouwen. Ondanks een niet aflatende toestroom van Bijlmer nieuwsgierigen en andere toeristen is veel van de iconische waarde in de Bijlmer gesloopt: zijn verhoogde wegen inclusief verkeersplatforms, zijn enorme betonnen garages, getekend door ontwerpers van bunkers, en zijn gelijkwaardigheid bevorderende flatgebouwen.

Een heel bijzonder object in de oude Bijlmer was ook de betonnen hellingbaan, die gelijk de metro uit de jaren ’70 werd ontworpen in de architectuurstijl van beton brut ofwel het brutalisme. Het enorme gevaarte had slechts een doel: de flatbezoeker in of met kar, de postbode met beladen fiets en de bezorger van pakjes naar de verhoogde binnenstraat te brengen alwaar de bellenborden, de brievenbussen en de toegang naar de rest van flat waren. Hij moest ook in nood de functie van vluchtroute vervullen. Hij werd aangelegd op die plekken waar het niet mogelijk was om het flatgebouw met een heuvel aan te aarden, waarop een wandelpad met kleine trappen links en rechts werd aangelegd, en die dus ook naar de binnenstraat leidde. De betonnen hellingbaan vonden we onder meer bij Gliphoeve, Gooioord en (nu klusflat) Kleiburg. Het is een licht hellende weg van tientallen meters lengte in een lus, te beginnen bij de gevel van de flat en zo dankzij de bocht weer een tiental meters van de flat op zijn hoogste punt komend.

Alleen laatste hellingbaan staat tot op vandaag nog fier op zijn poten en wij van het BijlmerMuseum namen ons voor het icoon van zijn dreigende ondergang te redden. Het was voor ons niet alleen een prachtig ding, een Bijlmer oer fundament, maar ook het symbool van alles wat bij de realisering van het Bijlmer ontwerp mis ging. De hellingbaan werd bedacht toen de binnenstraat door bezuinigingen niet op de begane grond kon worden aangelegd, maar uiteindelijk belandde aan de verkeerde, niet zonnige kant van de eerste woonetage. Zonder binnenstraat geen hellingbaan. En inmiddels zijn in bijna alle gerenoveerde flatgebouwen de binnenstraten gesloopt, met uitzondering van Gooioord en Kikkenstein, en zijn brievenbussen en bellenborden aan de gevels van de entrees op de begane grond bevestigd. De binnenstraat was ooit bedoeld als eerste openbare contactruimte voor de bewoners in een flatgebouw.

Ter behoud van de hellingbaan bij Kleiburg bedachten we ook dat het bouwsel wel eens een hele mooie vestigingslocatie zou kunnen zijn voor een Bijlmer VVV-kantoor of zeg het BijlmerMuseum, te financieren door bijv. Konder Wessels als projectontwikkelaar cq uitbater van klusflat Kleiburg. Een kadootje terwille van het cultureel erfgoed, als dank voor de geboden kans tot omzet- en winstverwerving.

We gingen dit voorjaar in gesprek met de bazen van Kondor Wessels en Joop de Haan, directeur van de Bijlmer Vernieuwing. Kondor Wessels maakte al snel duidelijk te willen slopen en wellicht alleen te vermurwen was als we een grote zak met geld mee brachten. Joop vond het een mooie gedachte en oordeelde dat zijn verantwoordelijke politieke baas, Emile Jaensch, zich nader moest uitspreken. Gedateerd op 6 juni jl. schreven wij onze brief aan Emile en het Stadsdeel, tevens eigenaar van de hellingbaan.

Gedateerd op 26 augustus maar weken bij ons later in de brievenbus kregen wij het negatieve antwoord van het Stadsdeel. Geargumenteerd werd dat de hellingbaan geen functie meer had, de nadere invulling van de nieuwe plint van Kleiburg in de weg stond en negatief van invloed is op de sociale veiligheid. Kortom: het stadsdeel wil zo snel mogelijk slopen, zoals volgens hem ook de wens van Kondor Wessels is.

Het meest wonderlijke argument is natuurlijk dat van de sociale veiligheid, wat overigens bijna altijd een non-argument is. Het werd bijvoorbeeld ook gebruikt om de onderdoorgangen in de flatgebouwen te slopen, niet omdat er ooit iets gebeurde, dat bewoners een onveilig gevoel kon geven, maar simpelweg omdat het ruimte in beslag nam die bij de renovatie van de flat als woon- of bedrijfsruimte geëxploiteerd kon worden. Als de hellingbaan waarlijk zo sociaal onveilig was, dan was hij al jaren geleden gesloopt, want ook zijn functie was al jaren niet meer ter zake doende. De brief rept vanzelfsprekend met geen letter over de waarde van de hellingbaan als icoon van de Bijlmer. Op naar een standbeeld voor de slopers.

We hebben een paar producten in de verkoop:

– t-shirt ‘Oh Bijlmermeer, verguisd en gekwetst, ik vond er slechts geluk en jou’. In de kleuren: wit, rood en lichtgrijs, large en xl. Prijs: 15 euro, inclusief verzending

– boekje ‘Waar het oude verrot, verdwijnt of bruut wordt gesloopt, daar verschijnt een nieuwe hangplek’ over de openbare kunst in de Bijlmermeer, inclusief metrostations. Vierkleurendruk, met veel foto’s, 32 pagina’s A5, kosten 7,50 euro inclusief verzendkosten.

Bedrag overmaken naar St. Bijlmer Museum, NL07 TRIO 0784 9228 45

Onlangs bezochten we Nagele in de Noordoostpolder. We maakten er een fotoverslag van dat op Flickr staat. De inleidende tekst bij die reportage vindt u hieronder. Teksten bij de foto’s in de reportage vertellen de rest van het verhaal.

Nagele in de NoordoostPolder is van de jaren ’50, toen ons land in wederopbouw was. Nagele ligt onder Emmeloord, tussen het oude eiland Urk en het bijna geheel verdwenen Schokland, ook vroeger een eiland, in de buurt van de monding van de IJssel. Nagel is vernoemd naar het eiland Nagel, dat in de middeleeuwen door de golven verslonden werd.
Nagele is het eerste echte dorp in de Noordoostpolder. Daarvoor woonde het volk ofwel bij de boerderij of in losse rijtjes woningen, de behuizing voor de ambtenaren. In Nagele mochten poldergebonden mensen wonen en niet poldergebonden types. Dat was nieuw voor de polder.
Nagele moest ook het voorbeeld worden van het na-oorlogse, moderne dorp, geheel opgezet naar de principes van het nieuwe bouwen, met veel licht, ruimte en groen, met rechte lijnen, hoven en strokenbouw, met een centraal centrum voor winkels, scholen en kerken in het groen, met het doorgaand verkeer buiten het dorp. Nagele is qua principes van stedenbouw bijna geheel gelijk aan de Bijlmermeer. Alleen de hoogbouw ontbreekt.
Nagele werd ontworpen door Van Eesteren (ook Amsterdam nieuw west en Buitenveldert), Gerrit Rietveld, Aldo van Eijck e.a.
Nagele heeft zijn eigen museum en krijgt binnenkort een grote renovatiebeurt, die het definitief tot cultureel erfgoed moet bombarderen.
Nagele heeft in 2014 nog geen 2000 inwoners, in de Bijlmer de bevolking van de flats Kleiburg en Kikkenstein.